Het recente rapport ‘Minder beloven, meer doen’ van de Commissie Chris van Dam legt een pijnlijke realiteit bloot: “Ruimhartigheid zit niet in het DNA van de betrokken overheidsorganisaties.” Dit is niet slechts een constatering; het is de kern van het falen van de hersteloperatie. Zonder een fundamentele omslag in houding – financieel, emotioneel en bestuurlijk – blijft herstel een papieren werkelijkheid en blijft het vertrouwen tussen overheid en burger verder afbrokkelen.
De hersteloperatie onderbrengen bij het ministerie van Financiën is, zoals ook de Commissie Van Dam stelt, een weeffout. De uitvoering kenmerkt zich door controledwang en een gebrek aan ruimhartigheid – uitgerekend ten opzichte van de mensen die het zwaarst zijn getroffen door overheidsfalen. Het ministerie toont zich onvoldoende responsief en lijkt vooral bezig met het afdekken van risico’s, in plaats van het daadwerkelijk compenseren van de schade die het zelf heeft veroorzaakt.
Wantrouwen als systeemfout
Vandaag nog bericht NRC over een ‘grondig onderzoek’ waaruit blijkt dat mogelijk 8000 ouders ten onrechte de eerste schadeloosstelling van €30.000 hebben ontvangen. Opnieuw wordt de suggestie gewekt dat gedupeerden fraudeurs zijn. Opnieuw worden ouders, die door toedoen van de Belastingdienst in de afgrond zijn gestort, collectief verdacht gemaakt. In plaats van energie te steken in het oplossen van de immense schade, lijkt de focus te liggen op bureaucratische obstakels en terugvorderingen. Dit is het tegenovergestelde van herstel.
De Commissie Van Dam stelde bovendien dat de hersteloperatie onnodig complex is. Er is sprake van een onontwarbare kluwen waarin gedupeerden verdwaald raken. Waardoor schadeloosstelling en herstel uitblijven of veel te laat komen. De commissie pleit daarom voor twee duidelijke routes:
1. De herstelroute van Stichting Gelijkwaardig Herstel (SGH), gebaseerd op vertrouwen, het eigen verhaal van ouders en een vast schadekader voor materiële en immateriële schade.
2. Een zelfstandige VSO route, waarin de ouder zelf de regie houdt en (al dan niet met behulp van een gemachtigde) de schade aannemelijk maakt.
Het ministerie wordt door Van Dam geadviseerd een terugtrekkende beweging te maken. Het ontwikkelen, vaststellen en uitvoeren van de routes – gestoeld op een uniform schadekader – over te laten aan onafhankelijke partners. Zoals in de herstelroute van Stichting Gelijkwaardig Herstel. De aanpak wordt breed gesteund door ouders en heeft in de pilotfase bewezen te werken. Er werd recht gedaan aan de leidende principes van de hersteloperatie: uitgaan van aannemelijkheid en ruimhartig handelen. De menselijke maat stond centraal. Het ministerie tekende destijds voor deze aanpak en ging over tot betaling. Dat was echter van korte duur. Al snel deed het zogenaamde ‘controlekader’ z’n intrede.
Eerst was er kritiek op de gehanteerde vergoedingen, daarna op personen binnen de organisatie en nu wordt het toezicht als excuus gebruikt om de voortgang te frustreren. Het patroon is duidelijk: waar SGH werkt aan herstel, blokkeert het ministerie de voortgang.
Van herstel naar blokkade
De kernwaarden van Stichting Gelijkwaardig Herstel – vertrouwen, transparantie en eigen regie – worden systematisch uitgehold. Zo eist het ministerie inmiddels absurde bewijslast. Een gedupeerde ouder die gedwongen moest verhuizen, is bijvoorbeeld gevraagd uittreksels uit de BRP, adresgegevens uit MijnOverheid, huurcontracten, verkoopakten en een verklaring van de woningcorporatie aan te leveren. En wie (één van) die bewijsstukken na tien jaar niet meer heeft? Pech gehad, geen compensatie. Dit is geen herstel; dit voelt voor gedupeerde ouders als bureaucratische sabotage.
Natuurlijk moet de overheid en in dit geval het ministerie van Financiën transparant en uitlegbaar opereren. Maar het controlekader dat ná de pilotfase van de methode Gelijkwaardig Herstel is ingevoerd, laat niets meer heel van de aanpak waarin het feitenrelaas van de gedupeerde leidend is. En die is gestoeld op kernwaarden als vertrouwen, transparantie, eigen regie. Precies de uitgangspunten waar de route Gelijkwaardig Herstel zo om geprezen wordt en zeer groot vertrouwen geniet bij de ouders die gedupeerd zijn.
Wie de krantenberichten leest kan zich bovendien niet aan de indruk onttrekken dat bewust geprobeerd wordt om de methode Gelijkwaardig Herstel – en de vlaggendragers van deze methode, zoals prinses Laurentien van Oranje – in een kwaad daglicht te stellen. Daardoor ontstaat het beeld dat niet alleen ruimhartigheid en empathie ontbreken in het DNA, maar dat ook de absolute wil om het op te lossen afwezig is. Het zijn immers de ouders die hier de dupe van worden.
De angst om gedupeerde ouders iets teveel te betalen lijkt leidend. Net als de vrees dat er misschien wel één of twee burgers tussen zitten die een slaatje proberen te slaan uit de toeslagenaffaire. In plaats van herstel van vertrouwen bij gedupeerden, ligt de focus op controle en schadelastbeperking. Laten we niet vergeten dit is ook hoe de toeslagenaffaire is ontstaan! De toeslagenaffaire is een symptoom van een diepgewortelde bestuurscultuur waarin wantrouwen, rigiditeit en een eenzijdige focus op controle centraal staan.
Politieke verantwoordelijkheid: tijd voor échte actie
De titel van het rapport lijkt verkeerd begrepen: in plaats van ‘Minder beloven, meer doen’ lijkt de praktijk te zijn ‘Minder doen en blijven beloven dat het in 2027 opgelost is’. Het ministerie heeft bewezen onmachtig te zijn om deze crisis op te lossen. Daarom is het tijd om te handelen:
· Stop de bureaucratische obstructie. Geef SGH de ruimte en vrije hand om te doen wat het ministerie niet lukt: daadwerkelijk herstellen.
· Herstel het vertrouwen. Ga uit van het verhaal van de ouders, in plaats van hen opnieuw te wantrouwen.
· Neem (politieke en bestuurlijke) verantwoordelijkheid. Geen beloften meer over de toekomst, maar directe actie om ouders vandaag te helpen.
De toeslagenaffaire was een dieptepunt in het vertrouwen tussen burger en overheid. De hersteloperatie dreigt een nieuw dieptepunt te worden. Dat mag u – als bestuurders, als politici, als samenleving – niet laten gebeuren. Het is tijd om de blokkade te doorbreken.
Namens de Oudercommissie Kinderopvangtoeslag,
Tof Thissen – voorzitter
bron afbeelding: NOS